سرمایه‌گذاری در اوراق بدهی یکی از روش‌های جذاب و کم‌ریسک برای حفظ و افزایش ارزش پول در بازارهای مالی جهان و به‌ویژه ایران است. این ابزارهای مالی که در ایران با ملاحظات شرعی و تحت عنوان اوراق صکوک یا اوراق با درآمد ثابت شناخته می‌شوند، نقشی حیاتی در تأمین مالی دولت‌ها، شهرداری‌ها و شرکت‌ها ایفا می‌کنند. در واقع، با خرید اوراق بدهی، شما در جایگاه بستانکار قرار می‌گیرید و ناشر (دولت یا شرکت) متعهد می‌شود که اصل و سود این اوراق را در سررسیدهای معین به شما بازپرداخت کند.

اوراق بدهی چیست؟ (Debt Securities)

به زبان ساده، اوراق بدهی سندی است که نشان‌دهنده یک بدهی است. این اوراق، که در بازارهای مالی جهان اغلب با عنوان اوراق قرضه (Bonds) شناخته می‌شوند، نوعی ابزار مالی هستند که توسط نهادها یا شرکت‌ها برای تأمین مالی پروژه‌ها یا جبران کسری بودجه منتشر می‌شوند.
وقتی شما اوراق بدهی را خریداری می‌کنید، در واقع به ناشر (منتشرکننده اوراق) وام می‌دهید. ناشر در ازای این سرمایه‌گذاری، متعهد می‌شود:

1- پرداخت سود دوره‌ای: در طول دوره عمر اوراق، در بازه‌های زمانی مشخص (مثلاً هر شش ماه) سودی ثابت یا متغیر به دارنده اوراق پرداخت کند. (البته برخی اوراق بدهی در ایران، مانند اوراق خزانه اسلامی، بدون کوپن سودی هستند و سود از تفاوت قیمت خرید و فروش حاصل می‌شود).

2- بازپرداخت اصل سرمایه: در تاریخ سررسید اوراق، کل مبلغ اسمی اوراق (اصل سرمایه) را به سرمایه‌گذار بازگرداند.

اوراق بدهی در بازار مالی ایران

در فقه اسلامی، دریافت سود از طریق ربا (بهره ثابت و بدون مشارکت در ریسک) ممنوع است. از این رو، در بازار سرمایه ایران، اوراق بدهی سنتی (Bonds) منتشر نمی‌شود و معادل‌های شرعی آن تحت عنوان کلی اوراق صکوک (Sukuk) یا اوراق با درآمد ثابت مورد استفاده قرار می‌گیرند. این اوراق بر اساس عقود اسلامی مانند اجاره، مرابحه، مشارکت و... طراحی شده‌اند تا با مبانی شرعی مطابقت داشته باشند.

انواع اصلی اوراق بدهی در ایران

در بازار ایران، اوراق بدهی به سه دسته اصلی تقسیم می‌شوند که هر یک کاربرد و ناشر متفاوتی دارند:

۱. اوراق خزانه اسلامی (اخزا)

اوراق خزانه اسلامی (اخزا)، شناخته‌شده‌ترین نوع اوراق بدهی دولتی در ایران هستند.
ناشر: دولت جمهوری اسلامی ایران.
هدف: دولت این اوراق را برای تأمین مالی و تسویه بدهی‌های خود به پیمانکاران غیردولتی یا برای جبران کسری بودجه منتشر می‌کند.
ماهیت: اخزا بدون کوپن سود هستند (Zero Coupon Bond). به این معنی که سود دوره‌ای ندارند. نحوه کسب سود در این اوراق این‌گونه است که دولت آن‌ها را با قیمتی پایین‌تر از ارزش اسمی (مثلاً با قیمت ۸۰ واحد) منتشر می‌کند و متعهد می‌شود که در تاریخ سررسید، ارزش اسمی کامل (مثلاً ۱۰۰ واحد) را به دارنده بازپرداخت کند. مابه‌التفاوت این دو قیمت، سود سرمایه‌گذار خواهد بود.
ریسک: به دلیل اینکه وزارت امور اقتصادی و دارایی ضامن این اوراق است و بازپرداخت توسط خزانه‌داری کل کشور تضمین شده، اخزا را کم‌ریسک‌ترین دارایی بازار سرمایه ایران می‌دانند.

۲. اوراق مشارکت

اوراق مشارکت ابزاری برای تأمین مالی پروژه‌های خاص هستند و یکی از قدیمی‌ترین انواع اوراق بدهی در ایران به شمار می‌روند.
ناشر: دولت، شهرداری‌ها، شرکت‌های دولتی و شرکت‌های خصوصی بزرگ.
هدف: تأمین مالی بخشی از منابع مورد نیاز برای اجرای پروژه‌ها و طرح‌های اقتصادی با بازدهی مشخص.
ماهیت: این اوراق بیانگر مشارکت خریداران در تأمین مالی یک پروژه مشخص است. سرمایه‌گذاران در سود و زیان طرح شریک می‌شوند، اگرچه معمولاً سود مشخصی به‌عنوان علی‌الحساب در دوره‌های معین پرداخت می‌شود و بازپرداخت نهایی سود و اصل سرمایه در سررسید انجام می‌گیرد.
ضمانت: اغلب بازپرداخت اصل و سود اوراق مشارکت توسط دولت یا بانک‌ها تضمین می‌شود، که این امر ریسک سرمایه‌گذاری را کاهش می‌دهد.

3. انواع اصلی صکوک (اوراق قرضه اسلامی)

۱. صکوک اجاره (Ijarah Sukuk)

قرارداد پایه: عقد اجاره (لیزینگ).
این اوراق نشان‌دهنده مالکیت مشاع دارندگان بر یک دارایی فیزیکی مشخص است. ناشر صکوک این دارایی را برای سرمایه‌گذاران خریداری کرده و سپس خود آن دارایی را برای مدت مشخصی اجاره می‌کند. سود دوره‌ای به دارندگان اوراق از محل اجاره‌بهایی که ناشر می‌پردازد، تأمین می‌شود. این اوراق برای تأمین مالی مورد نیاز ناشر جهت خرید دارایی، اجاره آن و بهره‌برداری از منافع آن دارایی منتشر می‌شود. در پایان دوره، ناشر موظف است دارایی را از دارندگان اوراق خریداری کرده و اصل سرمایه را بازگرداند. این نوع صکوک در بازار ایران بسیار رایج و پرطرفدار است.

۲. صکوک مرابحه (Murabaha Sukuk)

قرارداد پایه: عقد مرابحه (فروش با قیمت تمام‌شده و سود معلوم).
صکوک مرابحه برای تأمین مالی خرید کالا یا خدمت مورد نیاز ناشر منتشر می‌شود. در این قرارداد، دارندگان اوراق در واقع خریدار کالا برای ناشر هستند، به این صورت که کالا را نقداً خریداری کرده و سپس آن را به‌صورت نسیه و با سودی از پیش تعیین‌شده به خود ناشر یا یک متقاضی دیگر می‌فروشند. سود دارندگان اوراق از طریق مابه‌التفاوت قیمت خرید نقدی و قیمت فروش نسیه (سود مرابحه) تأمین می‌شود. این ابزار مالی به طور گسترده برای تأمین سرمایه در گردش، خرید مواد اولیه و تجهیزات شرکت‌ها به کار می‌رود. اوراق مرابحه کوچک و کوتاه مدت از جمله اوراقی است که کارگزاری تدبیرگردان فردا منتشر کرده است.

۳. صکوک استصناع (Istisna'a Sukuk)

قرارداد پایه: عقد استصناع (سفارش ساخت کالا یا پروژه).
این صکوک برای تأمین مالی ساخت و تولید یک پروژه یا کالای خاص، مانند ساخت یک نیروگاه، کارخانه یا یک زیرساخت عمرانی، منتشر می‌شود. دارندگان اوراق، سرمایه لازم برای ساخت پروژه را فراهم می‌کنند و در سود ناشی از فروش نهایی آن کالا یا پروژه ساخته‌شده شریک خواهند بود. صکوک استصناع عموماً برای پروژه‌های بلندمدت و تولیدی مورد استفاده قرار می‌گیرد.

۴. صکوک مشارکت (Musharakah Sukuk)

قرارداد پایه: عقد مشارکت مدنی یا مضاربه.
صکوک مشارکت نشان‌دهنده مالکیت مشاع دارندگان اوراق در یک شراکت یا پروژه اقتصادی است. در این نوع اوراق، سرمایه‌گذاران در سود و زیان واقعی حاصل از فعالیت آن پروژه شریک هستند. اگرچه در طول دوره فعالیت، سود به‌صورت علی‌الحساب پرداخت می‌شود، اما سود قطعی در پایان دوره پس از محاسبه عملکرد پروژه نهایی و تسویه می‌گردد. این نوع صکوک، ریسک بالاتری نسبت به صکوک با بازدهی تضمین‌شده (مانند اجاره یا مرابحه) دارد و کمتر در بازار ایران رایج است.

۵. صکوک سلف (Salam Sukuk)

قرارداد پایه: عقد سلف (پیش‌فروش).
صکوک سلف برای تأمین مالی کوتاه‌مدت تولیدکنندگان، به‌ویژه در بخش‌های کشاورزی و صنعتی، استفاده می‌شود. ناشر کالا یا محصولی را با قیمت قطعی، پیش‌فروش می‌کند، در حالی که تحویل کالا در آینده صورت می‌گیرد. سود دارندگان اوراق از طریق تفاوت بین قیمت خرید سلف (قیمت پیش‌پرداخت) و قیمت فروش نقدی کالا در آینده تأمین می‌شود. این روش به تولیدکنندگان اجازه می‌دهد تا نقدینگی لازم برای سرمایه در گردش خود را از پیش تأمین کنند. اوراق سلف موازی استاندارد از جمله اوراقی است که کارگزاری تدبیرگردان فردا منتشر کرده است.

۶. صکوک منفعت (Manfa'ah Sukuk)

قرارداد پایه: عقد بیع منفعت (خرید و فروش منافع).
این اوراق نشان‌دهنده مالکیت مشاع بر منافع یا حق انتفاع از یک دارایی یا خدمت برای یک دوره زمانی مشخص است، نه مالکیت خود دارایی. به عنوان مثال، حق استفاده از ظرفیت حمل و نقل یا خدمات یک زیرساخت در آینده. سود از طریق فروش این منافع یا خدماتی که دارندگان اوراق مالک آن شده‌اند، به دست می‌آید.

۷. صکوک مزارعه و مساقات

قرارداد پایه: عقد مزارعه (کشاورزی) و عقد مساقات (باغداری).
صکوک مزارعه: برای تأمین مالی فعالیت‌های کشاورزی منتشر می‌شود. سود آن از طریق تقسیم محصول به‌صورت درصدی بین سرمایه‌گذار و کشاورز تقسیم می‌گردد.

صکوک مساقات: برای تأمین مالی فعالیت‌های باغداری و نگهداری از درختان مثمر به کار می‌رود. سود آن نیز از طریق تقسیم میوه و محصولات بین سرمایه‌گذار و باغدار محاسبه می‌شود.
این دو نوع صکوک، بازدهی متغیری دارند که مستقیماً به عملکرد محصول و قیمت فروش آن وابسته است و برای سرمایه‌گذاری در بخش‌های تخصصی کشاورزی استفاده می‌شوند.

مزایای سرمایه‌گذاری در اوراق بدهی در ایران

سرمایه‌گذاری در اوراق بدهی، به‌ویژه برای افرادی که به‌دنبال بازدهی مطمئن‌تر و ریسک پایین‌تری نسبت به بازار سهام هستند، مزایای قابل‌توجهی دارد:
۱. ریسک پایین و امنیت سرمایه 🛡️
اوراق بدهی، به‌خصوص اوراق دولتی (اخزا)، به دلیل ضمانت بازپرداخت توسط دولت، یکی از کم‌ریسک‌ترین ابزارهای مالی محسوب می‌شوند. این ویژگی، آن‌ها را به پناهگاهی امن در شرایط رکود یا نوسانات شدید بازار تبدیل می‌کند.
۲. درآمد ثابت و مشخص 💰
بسیاری از اوراق بدهی (مانند اوراق مشارکت و صکوک کوپن‌دار) سود دوره‌ای ثابت و منظم به سرمایه‌گذار پرداخت می‌کنند. این ویژگی برای افرادی که به درآمدی ثابت و قابل پیش‌بینی نیاز دارند (مثل بازنشستگان) بسیار جذاب است.
۳. نقدشوندگی بالا 🔄
اغلب اوراق بدهی معامله شده در بازار ایران (از طریق بورس و فرابورس) نقدشوندگی بالایی دارند. این به معنای آن است که سرمایه‌گذاران می‌توانند در صورت نیاز، اوراق خود را قبل از سررسید در بازار ثانویه به فروش برسانند و به سرعت به پول نقد تبدیل کنند.
۴. معافیت مالیاتی 💸
در ایران، سود حاصل از نقل و انتقال و نگهداری بسیاری از اوراق بهادار با درآمد ثابت (مانند اخزا و بخش زیادی از صکوک) معاف از مالیات است که بازدهی واقعی سرمایه‌گذاری را افزایش می‌دهد.

معایب و چالش‌های اوراق بدهی در ایران

با وجود مزایای فراوان، سرمایه‌گذاری در اوراق بدهی در محیط اقتصادی ایران با چالش‌هایی نیز همراه است:
۱. ریسک تورم 📉
مهم‌ترین چالش در اقتصاد ایران، تورم است. از آنجایی که اوراق بدهی دارای نرخ سود ثابت یا تقریباً ثابت هستند، در شرایطی که نرخ تورم از نرخ سود اوراق بالاتر باشد، قدرت خرید و ارزش واقعی سرمایه کاهش می‌یابد و عملاً سرمایه‌گذار متضرر می‌شود.
۲. بازدهی کمتر نسبت به سهام (در بلندمدت) 📊
در مقایسه با سرمایه‌گذاری در سهام پربازده، به‌طور سنتی اوراق بدهی بازدهی کمتری دارند. اگرچه ریسک آن‌ها پایین‌تر است، اما سقف بازدهی آن‌ها نیز محدودتر است.
۳. ریسک نرخ بهره ⬆️
قیمت اوراق بدهی در بازار ثانویه با نرخ بهره بازار رابطه معکوس دارد. یعنی اگر بانک مرکزی یا شرایط اقتصادی باعث افزایش نرخ بهره شود، قیمت اوراق بدهی موجود در بازار کاهش می‌یابد، زیرا اوراق جدید با نرخ بهره بالاتری منتشر خواهند شد.

جمع‌بندی

اوراق بدهی، شامل اوراق خزانه اسلامی (اخزا)، اوراق مشارکت و انواع صکوک (اجاره، مرابحه و...)، ابزارهای مالی شرعی و کم‌ریسک در بازار سرمایه ایران هستند. این اوراق نقش حیاتی در تأمین مالی دولت و شرکت‌ها دارند و برای سرمایه‌گذارانی که به‌دنبال بازدهی مطمئن، ثابت و منظم هستند، یک گزینه ایده‌آل محسوب می‌شوند. با این حال، در نظر گرفتن ریسک تورم و تغییرات نرخ بهره در یک اقتصاد تورمی مانند ایران، برای حفظ ارزش واقعی سرمایه، امری ضروری است.