گاهی اوقات با تعجب می‌بینیم که یک سهم با وجود تقاضای زیاد، قیمت آن به اندازه انتظار ما بالا نمی‌رود، یا بالعکس، با وجود عرضه فراوان، آنقدر که باید افت نمی‌کند. راز این پدیده چیست؟ یکی از مهم‌ترین مفاهیمی که در بورس تهران بر حرکت قیمت‌ها تاثیر می‌گذارد و بسیاری از افراد تازه کار از آن بی‌خبرند، "حجم مبنا" است.
در ادامه با مفهوم حجم مبنا آشنا می‌شویم و بررسی می‌کنیم که چگونه این عامل می‌تواند بر نوسانات قیمت سهام تاثیر بگذارد.

حجم مبنا چیست؟

تصور کنید برای اینکه یک ماشین حرکت کند، باید حداقل مقدار مشخصی بنزین در باک آن باشد. اگر بنزین کمتر از آن مقدار باشد، ماشین حرکت نمی‌کند یا فقط کمی تکان می‌خورد. در بورس تهران، "حجم مبنا" نیز مانند همین "حداقل بنزین" عمل می‌کند.
حجم مبنا، حداقل تعداد سهامی است که باید در یک روز معامله شود تا قیمت پایانی سهم بتواند به طور کامل نوسانات (افزایش یا کاهش) خود را نسبت به روز قبل اعمال کند.
این قانون توسط سازمان بورس و اوراق بهادار تعیین شده است تا از نوسانات شدید و دستکاری قیمت‌ها در اثر معاملات با حجم کم جلوگیری شود و اطمینان حاصل شود که تغییرات قیمت، ناشی از حجم قابل قبولی از معاملات واقعی است. حجم مبنا برای هر سهم متفاوت است و معمولاً در ابتدای دوره معاملاتی (مثلاً هر فصل) توسط سازمان بورس و با توجه به عواملی مانند تعداد سهام منتشر شده شرکت و میانگین حجم معاملات قبلی آن سهم، تعیین می‌شود.

تاثیر حجم مبنا بر نوسانات قیمت

نحوه محاسبه "قیمت پایانی" سهم، مستقیماً تحت تاثیر حجم مبنا قرار دارد و اینجاست که اهمیت آن مشخص می‌شود:
1-اگر حجم معاملات روز، بیشتر یا مساوی با حجم مبنا باشد:
در این حالت، قیمت پایانی سهم بر اساس میانگین وزنی قیمت معاملات انجام شده در آن روز محاسبه می‌شود و تمام نوسان قیمتی (چه مثبت و چه منفی) نسبت به قیمت پایانی روز قبل، به طور کامل اعمال می‌شود. یعنی اگر سهمی تا سقف مجاز (مثلاً 3 درصد مثبت) معامله شده باشد و حجم معاملات آن به حجم مبنا برسد، قیمت پایانی آن نیز متناسب با بازه تغییرات رشد خواهد کرد.
2-اگر حجم معاملات روز، کمتر از حجم مبنا باشد:
این حالت، جایی است که بسیاری از افراد دچار سوءتفاهم می‌شوند. اگر در یک روز، تعداد سهام معامله شده به حد نصاب "حجم مبنا" نرسد، قیمت پایانی سهم به طور کامل تغییر نخواهد کرد. در این صورت، قیمت پایانی بر اساس میانگین وزنی قیمت معاملات انجام شده، *فقط به نسبت حجم معاملات انجام شده به حجم مبنا* تغییر می‌کند. به عبارت دیگر، نوسان قیمتی سهم "محدود" می‌شود و ممکن است قیمت پایانی، بسیار کمتر از آخرین قیمت معامله شده در آن روز باشد.
مثال ساده:
فرض کنید قیمت پایانی روز قبل سهمی 1000 تومان بوده و حد نوسان روزانه 3% است. حجم مبنای این سهم 1 میلیون سهم است.
حالت اول: اگر در طول روز، این سهم با قیمت 1030 تومان (3% مثبت) معامله شود و حجم معاملات به 1 میلیون سهم برسد، قیمت پایانی نیز 1030 تومان خواهد شد.
حالت دوم: اگر در طول روز، این سهم با قیمت 1030 تومان معامله شود، اما حجم معاملات فقط 500 هزار سهم (نصف حجم مبنا) باشد، آنگاه قیمت پایانی سهم فقط به اندازه نصف نوسان مجاز (یعنی 2.5%) رشد کرده و 1015 تومان خواهد شد، نه 1030 تومان!

چرا این موضوع مهم است؟
•    درک صف‌های خرید و فروش: گاهی می‌بینید صف خرید سنگینی برای سهمی تشکیل شده، اما قیمت پایانی آن ثابت مانده یا فقط کمی رشد کرده است. دلیل اصلی این اتفاق، نرسیدن حجم معاملات به حجم مبنا است. با اینکه تقاضا زیاد است، اما چون به اندازه کافی معامله انجام نشده، قیمت پایانی تغییر نمی‌کند. همین موضوع برای صف‌های فروش نیز صادق است.
•    تاثیر بر نقدشوندگی: سهامی که حجم مبنای بالایی دارند و حجم معاملاتشان به ندرت به آن می‌رسد، ممکن است نقدشوندگی پایین‌تری داشته باشند و حرکت قیمت آن‌ها کندتر باشد.
•    تصمیم‌گیری آگاهانه: با درک حجم مبنا، دیگر صرفاً به قیمت آخرین معامله توجه نمی‌کنید. بلکه به حجم معاملات انجام شده در طول روز و نسبت آن به حجم مبنا نیز دقت خواهید کرد تا تصویر دقیق‌تری از وضعیت واقعی سهم به دست آورید.

جمع‌بندی:

همیشه به حجم معاملات توجه کنید: در سایت TSETMC، حجم معاملات روزانه هر نماد قابل مشاهده است. آن را با حجم مبنا مقایسه کنید.
سهام با حجم مبنای بالا: سهامی که حجم مبنای بالایی دارند و معمولاً حجم معاملاتشان به آن نمی‌رسد، ممکن است برای نوسان‌گیری کوتاه‌مدت مناسب نباشند، زیرا قیمت آن‌ها به کندی حرکت می‌کند.
حجم مبنا یک ابزار نظارتی است: هدف از آن، حمایت از بازار و جلوگیری از دستکاری قیمت‌هاست.