اوراق مرابحه تامین مالی، ابزاری اسلامی برای تامین منابع مالی در بازار سرمایه ایران است که بر اساس قرارداد مرابحه (فروش اقساطی با سود معین و شفاف) عمل میکند. این اوراق معمولاً برای خرید داراییهای واقعی مانند تجهیزات، مواد اولیه یا پروژههای تولیدی استفاده میشود و به سرمایهگذاران سود ارائه میدهد.
تعریف اوراق مرابحه
اوراق مرابحه، اوراق بهاداری است که نشاندهنده مالکیت مشاع در یک طلب مالی ناشی از قرارداد مرابحه است. در این قرارداد، فروشنده هزینه خرید کالا (شامل قیمت خرید، حمل و نقل و سایر هزینهها) را به خریدار اعلام میکند و مبلغ یا درصدی را به عنوان سود اضافه مینماید. این اوراق در بازار سرمایه ایران به عنوان ابزاری برای تامین مالی بدون ربا استفاده میشود و دارندگان آن مالک بخشی از دارایی یا طلب هستند.
نحوه عملکرد
فرآیند صدور شامل واسطهای است که وجوه سرمایهگذاران را جمعآوری کرده، دارایی را نقدی خریداری میکند و سپس آن را به صورت اقساطی با سود به بانی (صادرکننده) میفروشد. سود به صورت دورهای پرداخت میشود و اوراق در بازار ثانویه قابل معامله است.
اوراق مرابحه تامین مالی در ایران، به عنوان یکی از ابزارهای کلیدی بازار بدهی اسلامی، نقش مهمی در تامین منابع برای بخشهای اقتصادی ایفا میکند. این اوراق بر پایه قرارداد مرابحه – که نوعی بیع (فروش) با سود شفاف است طراحی شده و امکان تامین مالی بدون ربا را فراهم میآورد. در ادامه، به بررسی جامع تعریف، مکانیسم، انواع، مزایا، معایب، پایه قانونی، و کاربردهای عملی آن در ایران میپردازیم.
تعریف و مبانی فقهی
اوراق مرابحه، اوراق بهاداری نامدار هستند که مالکیت مشاع در یک طلب (دریافتنی) ناشی از قرارداد مرابحه را نشان میدهند. قرارداد مرابحه از عقود اسلامی قدیمی است که در آن فروشنده هزینههای واقعی کالا را اعلام کرده و سود مشخصی اضافه میکند. برای مثال، اگر کالایی به قیمت ۱۰۰۰ تومان خریداری شود، ممکن است با ۱۰ درصد سود به ۱۱۰۰ تومان فروخته شود. در صورت عدم شفافیت در هزینهها، خریدار حق فسخ دارد. این اوراق در بازارهای اسلامی مانند ایران، به عنوان جایگزین اوراق قرضه متعارف عمل میکنند و سود ارائه میدهند و بر پایه دارایی واقعی هستند تا از ربا جلوگیری شود. از نظر فقهی، بازار اولیه (صدور) مجاز است، اما معامله در بازار ثانویه (خرید و فروش بدهی) محل بحث است و نیاز به رعایت دقیق احکام شرعی دارد.
مکانیسم صدور و عملکرد
صدور اوراق مرابحه از طریق واسطه (شرکت تامین سرمایه) انجام میشود. مراحل عبارتند از:
بانی (صادرکننده) واسطه را برای جمعآوری وجوه از سرمایهگذاران تعیین میکند.
واسطه دارایی (مانند کالا یا تجهیزات) را نقدی از فروشنده خریداری میکند.
دارایی به صورت اقساطی با سود به بانی فروخته میشود.
بانی اقساط را از طریق واسطه به دارندگان اوراق پرداخت میکند. دارندگان میتوانند تا سررسید نگه دارند یا در بازار ثانویه (مانند بورس تهران یا فرابورس) معامله کنند. ارزش اسمی معمولاً ۱۰۰ هزار تومان است و سود دورهای (مثلاً سهماهه) پرداخت میشود. این مکانیسم اجازه میدهد بانی بدون پرداخت نقدی فوری، به دارایی دسترسی یابد و سرمایهگذاران سود ثابت دریافت کنند.
انواع اوراق مرابحه
انواع مختلف اوراق مرابحه بر اساس کاربرد طراحی شدهاند. جدول زیر خلاصهای از انواع اصلی را نشان میدهد:
این انواع بر اساس نیازهای اقتصادی ایران توسعه یافته و برخی مانند ارزی، ریسک نوسان ارز دارند.
پایه قانونی در ایران
صدور اوراق مرابحه بر اساس قانون بازار اوراق بهادار (۱۳۸۴) و قانون توسعه ابزارهای مالی (۱۳۸۸) است. دستورالعمل صدور توسط سازمان بورس و اوراق بهادار تصویب شده و شامل الزاماتی مانند:
- صادرکنندگان باید شرکتهای ثبتشده در ایران با جریان نقدی مثبت دو سال اخیر و نسبت بدهی به دارایی زیر ۹۰ درصد باشند.
- دارایی باید موجود، قابل بیمه، و با ارزش بیش از ۱۰ میلیارد ریال باشد.
- نیاز به ضامن (بانک یا موسسه اعتباری)، عامل پرداخت، و رتبهبندی اعتباری.
فرآیند: درخواست مجوز با مدارک مالی، ارزشیابی دارایی، و قراردادها؛ سپس عرضه عمومی یا خصوصی.
ممنوعیتها: اتحاد مالکیتی بین بانی و فروشنده، و عدم پرداخت به ریال برای اوراق ارزی. این قوانین توسط شورای فقهی بانک مرکزی نظارت میشود تا اصول شرعی حفظ شود.
کاربردها
جدول مقایسه ریسکها و بازدهها (بر اساس دادههای عمومی بازار)در نهایت، اوراق مرابحه ابزاری کارآمد برای تامین مالی پایدار در اقتصاد اسلامی ایران است، اما موفقیت آن به رعایت دقیق مقررات و شرایط بازار بستگی دارد.
