در هفت ماه نخست سال ۱۴۰۴، قراردادهای آتی مشتقه کالایی با ارزشی حدود ۱۵ همت، معادل ۹۸ درصد از کل معاملات مشتقه بورس کالا را به خود اختصاص داده‌اند؛ آماری که جایگاه مسلط این ابزار در بازار مشتقه را به‌خوبی نشان می‌دهد.
در میان ابزارهای مالی گوناگون، قراردادهای آتی (Futures Contracts) جایگاه ویژه‌ای دارند؛ ابزاری که می‌تواند هم سپری برای محافظت از سرمایه در برابر نوسانات بازار باشد و هم عاملی برای تغییر مسیر جریان سرمایه‌گذاری.
ریشه قراردادهای آتی به قرن هجدهم در بورس برنج دوژیما ژاپن و سپس سال ۱۸۴۸ در بورس شیکاگو بازمی‌گردد، جایی که نخستین معاملات رسمی آتی شکل گرفت. در ایران اما این بازار از سال ۱۳۸۷ با آغاز معاملات آتی در بورس کالا شکل گرفته و هنوز در مقایسه با بازارهای جهانی، در مراحل ابتدایی توسعه قرار دارد.
قرارداد آتی در اصل توافقی رسمی و شفاف میان دو طرف است برای خرید یا فروش دارایی مشخصی از کالا و سهام گرفته تا ارز و شاخص‌های مالی  در تاریخی معین در آینده و با قیمتی که امروز تعیین می‌شود. این قراردادها معمولاً برای دوره‌های سه‌ماهه تا یک‌ساله منعقد می‌گردند و در بورس‌های معتبر جهان و کشور معامله می‌شوند.
آنچه این ابزار را متمایز می‌سازد، توانایی آن در کاهش ریسک ناشی از نوسانات قیمت و ایجاد چشم‌اندازی قابل پیش‌بینی در بازار است؛ ویژگی‌ای که قراردادهای آتی را به یکی از مؤلفه‌های اساسی در ساختار بازارهای مالی نوین تبدیل کرده است.
در ادامه نقش آن ها را به صورت تحلیلی و کاربردی بیان می‌کنیم:

۱. پوشش ریسک (Hedging)

مهم‌ترین نقش قراردادهای آتی، انتقال ریسک قیمت از یک طرف معامله به طرف دیگر است.همینطور شرکت‌ها یا سرمایه‌گذاران با خرید یا فروش قرارداد آتی می‌توانند قیمت خرید یا فروش آینده را از قبل تثبیت کنند. 

۲. پیش‌بینی و برنامه‌ریزی مالی

چون قیمت قراردادهای آتی بر اساس عرضه و تقاضا و نیز انتظارات شکل می‌گیرد، این ابزار به شرکت‌ها و اقتصاددانان کمک می‌کند تا پیش‌بینی دقیق‌تری از روند قیمتی داشته باشند.برای برنامه‌ریزی سرمایه‌گذاری یا خرید مواد اولیه، داشتن نرخ آینده مشخص باعث می‌شود بودجه‌ریزی دقیق‌تر انجام می‌شود و فشار یا کمبود نقدینگی به حداقل می‌رسد.

۳. کاهش ریسک نوسانات ارزی

در اقتصادهای وابسته به واردات یا صادرات، قراردادهای آتی ارز ابزار مؤثری برای مهار نوسانات ارزی هستند؛ صادرکننده با فروش آتی دلار می‌تواند خطر کاهش نرخ ارز را کنترل کند و واردکننده با خرید آتی ارز از پیش، خود را در برابر افزایش نرخ محافظت نماید.

۴. افزایش نقدشوندگی و کشف قیمت (Price Discovery)

معاملات آتی باعث ایجاد بازارهای منظم و جمع‌آوری انتظارات بازار می‌شوند. بیطوریک این فرایند، منجر به کشف قیمت‌ واقعی‌تر و کاهش رفتارهای هیجانی در بازار نقدی می‌گردد.

۵. نقش در کاهش ریسک اقتصاد کلان

تولیدکنندگان با تثبیت قیمت‌ها، می‌توانند برنامه تولید خود را بدون نگرانی از تغییر شدید هزینه مواد اولیه ادامه دهند. از این طرف سرمایه‌گذاران می‌توانند پرتفوی خود را در برابر ریسک‌های سیستماتیک (مثل شوک ارزی یا کالایی) بیمه کنند.باید توج داشت که در سطح کلان، این موضوع باعث ثبات بیشتر عرضه، جلوگیری از کمبود کالا، و کاهش شوک‌های تورمی می‌شود.
📊 مثال:
فرض کنید یک شرکت ایرانی نیاز دارد ۱۰۰ گرم زعفران را در شش ماه آینده خریداری کند. قیمت نقدی فعلی هر گرم زعفران ۱۰,۰۷۰ ریال است. در بازار بورس کالا، برای زعفران قراردادهای آتی با سررسیدهای مختلف معامله می‌شود که جدول زیر نمونه‌ای از این معاملات واقعی است:
 

•    ریسک: احتمال افزایش قیمت به 1500 هزار ريال → افزایش هزینه 
•    راه‌حل: خرید قرارداد آتی با قیمت توافقی 1200هزار ريال امروز.
•    نتیجه: حتی اگر بازار نقدی به 1500 هزار ريال برسد، شرکت را با همان قیمت تثبیت‌شده تحویل می‌گیرد → صرفه‌جویی و حذف ریسک.

جمع‌بندی

مروری بر آمار معاملات هفت‌ماهه نخست سال ۱۴۰۴ نشان می‌دهد که قراردادهای آتی با سهم ۹۸ درصدی در  ارزش معاملات ، ستون اصلی بازار مشتقه بورس کالا ستند. در این میان، صندوق طلا با سهمی معادل ۷۳ درصد و پس از آن زعفران با ۱۴ درصد بیشترین ارزش معاملات را در این بازار دارند؛ نکته‌ای که نشان می‌دهد سرمایه‌گذاران بیش از هر چیز به دارایی‌های سنتی و پرتقاضا برای پوشش ریسک خود تکیه کرده‌اند. نمونه واقعی قرارداد آتی زعفران نیز به‌خوبی نشان می‌دهد که چگونه یک شرکت می‌تواند با تثبیت قیمت از امروز، خود را در برابر افزایش احتمالی قیمت در آینده بیمه کند. به بیان دیگر، حتی اگر بازار نقدی رشد چشمگیری داشته باشد، خریدار با تکیه بر قرارداد آتی، خرید خود را با همان قیمت توافقی انجام می‌دهد و هزینه‌های اضافی حذف می‌شود.
بنابراین، قراردادهای آتی نه تنها ابزار معامله، بلکه راهکاری عملی برای کاهش ریسک‌های اقتصادی، تثبیت هزینه‌ها و ایجاد ثبات در فضای کسب‌وکار هستند؛ موضوعی که هم در سطح بنگاه و هم در مقیاس کلان اقتصادی می‌تواند به کاهش فشار تورمی و پایداری بیشتر بازار منجر شود.