سرمایه‌گذاری در بازار بورس همیشه با نوعی ریسک همراه است؛ قیمت‌ها ممکن است به دلایل مختلف بالا یا پایین بروند و سرمایه‌گذاران با سود یا زیان روبه‌رو شوند. اما آیا راهی وجود دارد که بتوان ریسک سرمایه‌گذاری را کاهش داد؟پاسخ مثبت است: یکی از ابزارهای مؤثر برای مدیریت و کاهش ریسک، اوراق مشتقه هستند. در این مطلب، به زبان ساده با اوراق مشتقه، انواع آن‌ها و نقش آن‌ها در کاهش ریسک در بازار بورس تهران آشنا می‌شویم.

اوراق مشتقه چیست؟

اوراق مشتقه، ابزارهای مالی هستند که ارزش آن‌ها از دارایی‌های دیگر (مانند سهام، کالا، ارز یا شاخص‌ها) مشتق می‌شود. یعنی خود این اوراق دارایی اصلی نیستند، بلکه قراردادی هستند که بر پایه تغییرات قیمت یک دارایی دیگر تنظیم شده‌اند.
برای مثال، فرض کنید یک قرارداد داریم که می‌گوید "اگر قیمت سهم X از 1000 تومان کمتر شد، شما ضرر نمی‌کنید". این قرارداد می‌تواند یک نوع اوراق مشتقه باشد که به شما کمک می‌کند از نوسان قیمت سهم X محافظت شوید. 

انواع رایج اوراق مشتقه در بورس تهران

در بازار سرمایه ایران، دو نوع اصلی از اوراق مشتقه فعال هستند:
قرارداد آتی (Futures)در این نوع قرارداد، دو طرف توافق می‌کنند که در تاریخ مشخصی در آینده، یک دارایی (مثلاً سهم، کالا یا ارز) را با قیمتی معین معامله کنند. قرارداد آتی در بورس کالا ایران و اخیراً در بازار سهام نیز در حال گسترش است.
اختیار معامله (Options)در این نوع ابزار، یکی از طرفین حق دارد (اما الزام ندارد) که در تاریخ مشخص، دارایی معینی را با قیمت توافقی خریداری یا بفروشد. این ابزار بیشتر در بورس اوراق بهادار تهران برای برخی از سهام بزرگ و شاخص کل عرضه می‌شود.

چگونه اوراق مشتقه به کاهش ریسک کمک می‌کنند؟

۱. پوشش ریسک (Hedging)
مهم‌ترین کارکرد اوراق مشتقه، پوشش ریسک است. فرض کنید شما سهامی را خریده‌اید و نگرانید که قیمت آن در آینده کاهش پیدا کند. با خرید یک قرارداد اختیار فروش، اگر سهم افت کند، ضرر شما جبران می‌شود. به این ترتیب، بدون اینکه سهم را بفروشید، خود را در برابر زیان محافظت می‌کنید.
۲. قفل‌کردن قیمت‌ها
در قراردادهای آتی، می‌توانید قیمت خرید یا فروش را از قبل تعیین کنید. این ویژگی برای کسانی که با کالا یا سهام خاصی سر و کار دارند و نگران نوسانات قیمتی هستند، بسیار مفید است. مثلاً اگر می‌دانید که قیمت سهمی در آینده ممکن است بالا رود، می‌توانید با قرارداد آتی آن را با قیمت پایین‌تری خریداری کنید.
۳. مدیریت بهتر سبد سهام
سرمایه‌گذاران حرفه‌ای می‌توانند با استفاده از ابزارهای مشتقه، سبد سرمایه‌گذاری خود را متعادل‌تر و ایمن‌تر کنند. برای مثال، اگر سبدی دارید که به شاخص بورس وابسته است، می‌توانید با خرید "اختیار فروش" آن سهم از سقوط بازار در نتیجه سقوط سهم خود در امان بمانید.

آیا اوراق مشتقه فقط برای حرفه‌ای‌هاست؟

خیر. با اینکه این ابزارها کمی پیچیده‌تر از خرید و فروش ساده سهام هستند، اما آموزش‌پذیرند و سازمان بورس نیز تلاش کرده تا ابزارهای مشتقه را در دسترس عموم قرار دهد. پلتفرم‌هایی مانند "سامانه معاملات اختیار معامله" یا قراردادهای آتی در بورس کالا، به شما اجازه می‌دهند با مبلغ کم و بدون نیاز به دارایی زیاد، وارد این بازار شوید.
البته، قبل از استفاده از این ابزارها باید آموزش کافی ببینید و با مفاهیم پایه‌ای مانند:
قیمت توافقی
تاریخ سررسید
سود و زیان در اختیار معامله
میزان وجه تضمین در قرارداد آتی
آشنا شوید.

مزایا و معایب اوراق مشتقه

مزایا:

1- کاهش ریسک ناشی از نوسانات بازار
2- افزایش انعطاف‌پذیری در مدیریت سرمایه
3- امکان کسب سود حتی در بازار نزولی
4- ابزار مناسب برای حرفه‌ای‌سازی سبد سرمایه‌گذاری

معایب:

1- نیاز به دانش و آموزش بیشتر
2- پیچیدگی در نحوه قیمت‌گذاری و محاسبه سود/زیان
3- امکان زیان بالا در صورت استفاده نادرست

جمع‌بندی

اوراق مشتقه ابزارهای قدرتمندی هستند که می‌توانند ریسک سرمایه‌گذاری را کاهش دهند، به‌خصوص در بازارهای نوسانی مثل بورس تهران. اگرچه استفاده از این ابزارها به تخصص نیاز دارد، اما برای سرمایه‌گذارانی که به دنبال ایمنی بیشتر و مدیریت حرفه‌ای سرمایه هستند، بسیار مفید خواهد بود.